रातो नदी १ र रातो नदी २ कविताको नारीवादी विश्लेषण

रातो नदी–१

हरेक महिना एउटा ‘रातो नदी’ बगाएर
साबिकको दिनचर्या
विश्व समाज–चिन्तन
र चासोसहितको चट्टानी आँट लिएर
जीवन–सङ्घर्षको रणभूमिमा लडिरहेकी
म एक योद्धा !

रातो नदीको बहाव अवधिभर
गलेको देहले
ममा ऊर्जाको मुहान पलाइरहेको पाउँछु
कोमलताको सूक्ष्मताले
मभित्र बलेको आगो निभाउन त के
झन् झन् दन्केको पाउँछु

Advertisement

हरेक महिना
मभित्र बग्छ रातो नदी
बर्खाको स्वरूपमा
र मलाई माटो बनाएर जान्छ
आफूभित्र पुनः म
तेजिलो उर्वरता पाउँछु

हरेक महिना दोहोरिने
नदीको प्रवाहको चरणबद्ध दबाबले
पुनः चट्टानको आकारमा परिणत हुन्छु
आफैभित्रको सृष्टिले परिपक्वता दिन्छ

घिन, लाज र हीनताबोध
रातो नदीको शब्दकोशमा छैन
जसले आफ्नो अस्तित्वको अर्थ दिएको छ
धर्म र समाजले बनाएका सीमा
संस्कृति र संस्कारले सीमाङ्कन गरेका परिधि
रातो नदीले बोक्ने आँधीले नामेट पार्दछ

भो ! नदेऊ
विज्ञानको काँध टेकेर
धर्मका ठुला–ठुला परिभाषित व्याख्याहरू
तिम्रो खोज सुरु हुनुभन्दा अगावै
म आफैंभित्र
’रातो नदी’ बाह्रै महिना भोग्छु

मलाई गर्व छ
आफैंभित्र बगिरहेको रातो नदीको अस्तित्व
र म सक्षम छु यस नदीको परिभाषा बोध गर्न

रातो नदी बनेर म बगिरहेकै छु
जहाँ म हुनुको अर्थ अलग छ
जुन नदीले सृष्टिको अस्तित्व बोक्दछ ।

रातो नदी –२

हे नारी !
हे धरती !
हरेक महिना तिमीले
आफैंभित्र रातो नदी बगाएर
निरन्तर उर्वरता जन्माउनु तिम्रो भाग्य हो
सङ्कीर्ण प्रथाहरूलाई चुनौती दिँदै
छाउपडी गोठहरूमा एक्लै नछट्पटिनु
र पीडादायी मृत्यु नभोग्नु
तिम्रो अधिकार हो

तिमीले
आवाज बलियो पार्न सिक
रातो नदीको वेग लिएर
दूषित मानसिकताहरू बगाएर
सृष्टि सुन्दर राख्ने
रातो नदीको मुहान तिमी हौ

रातो नदीले
सृष्टिको सञ्चालन गर्छ भन्ने बुझ
कमजोरी होइन रातो नदी
शक्तिको परिचय हो
बोध गर्न सिक
उपेक्षा र सङ्कोचपन भुल
निर्धक्क स्वीकार गर
कि
म प्रकृतिस्वरूपको प्रतिनिधि हुँ
आफूलाई आत्मसात् गर्न सक ।
….

यी दुई कविता कवि जुनू रानाले रचना गरेकी हुन् । यी दुबै कविता उनको ‘रातो नदी’ कविता सङ्ग्रहमा सङ्कलित छन् । रातो नदी (२०८१) उनको पहिलो सङ्ग्रह हो । उनको लाहुरेनी सौन्दर्य (२०८२) कथा, निबन्ध, संस्मरण र विचार समेटिएको कृति पनि प्रकाशित छ ।

नेपाली समाजमा नारीहरूले महिनावारी (रजस्वला) बार्नुपर्छ । महिनावारी भएको बेला केही पनि छुनु हुँदैन भन्ने अन्धविश्वास छ । छाउपडी जस्ता महिनावारी बार्ने कुप्रथाहरू पनि छन् । त्यसको प्रतिवाद गर्दै उनले रजस्वला हुनु कुनै पाप होइन, यो सामान्य प्राकृतिक नियम हो भन्ने कुरा कवितामा उठाएकी छन् ।

जुनू रानाका रातो नदी–१ र रातो नदी–२ कविताहरू नारी चेतना, शरीर, अस्तित्व र प्रतिरोधको शक्तिशाली काव्य अभिव्यक्ति हुन् ।
यी कविताहरूले नेपाली समाजमा नारीमाथि थोपरिएको रजस्वला सम्बन्धी निषेध र अपवित्रताको मिथकविरुद्ध आवाज उठाउँछन्। महिनावारीलाई नारीको अपवित्रता होइन, जीवन सृष्टिको पवित्र जैविक प्रक्रिया र सशक्त ऊर्जा स्रोतका रूपमा प्रस्तुत गर्नु नै यी कविताहरूको मूल उद्देश्य हो ।

रातो नदी–१ को नारीवादी विवेचना

रातो नदी–१ कवितामा कविले रातो नदीलाई नारी शरीरभित्रको प्राकृतिक प्रवाह अर्थात् रजस्वलाको प्रतीकका रूपमा प्रयोग गरेकी छिन्। कविताको पहिलो पङ्क्तिदेखि नै उनले आफूलाई “जीवन–सङ्घर्षको रणभूमिमा लडिरहेकी एक योद्धा” भनेर परिचय दिएकी छन्। यो पङ्क्तिले नारीलाई केवल सहनशील नभई प्रतिरोधी, साहसी र सक्रिय प्रतिनिधिको रूपमा प्रस्तुत गर्छ । कविका दृष्टिमा महिनावारी कुनै कमजोरी होइन, बरु ऊर्जाको मुहान हो । त्यसैले उनी भन्छिन् ः

“गलेको देहले
ममा ऊर्जाको मुहान पलाइरहेको पाउँछु ।”

यो अभिव्यक्तिले नारी शरीरलाई जैविक र आध्यात्मिक शक्तिको स्रोतका रूपमा देखाउँछ। ’रातो नदी’ यहाँ सृष्टि, पुनर्जन्म र उर्वरताको प्रतीक बनेको छ। समाजले महिनावारीलाई ‘लाज, घिन र हीनताबोध’ सँग जोड्ने परम्परालाई कविले कडा रूपमा अस्वीकार गरेकी छिन् । उनी भन्छिन् ः

“घिन, लाज र हीनताबोध
रातो नदीको शब्दकोशमा छैन ।”

यो पङ्क्तिले पितृसत्तात्मक संस्कारको भाषिक र सांस्कृतिक हिंसाको विरोध गर्छ। धर्म र समाजले बनाएका सीमा र संस्कारको परिधिलाई “रातो नदीको आँधी” ले नामेट पार्ने कुरा कविले भनेकी छन्, जसले नारीवादी विद्रोह र आत्म–स्वीकृतिको स्वरलाई उजागर गर्छ। त्यसैले रातो नदी–१ कविताले “शरीरलाई शुद्धता–अपवित्रताको परिभाषाबाट मुक्त गर्दै आत्म–स्वाभिमान र जैविक स्वाभाविकतामा आधारित नारी पहिचान” को पुनर्परिभाषा गर्छ ।

रातो नदी–२ को नारीवादी विवेचना

रातो नदी–२ कवितामा कवि पहिलो कविताभन्दा अझ प्रत्यक्ष र उद्घोषात्मक शैलीमा बोल्छिन्। उनले नारीलाई ’धरती’ सँग तुलना गर्दै मातृत्व, उर्वरता र सृष्टिशीलताको प्रतीक बनाएकी छन्, जस्तै–

“हे नारी !
हे धरती !
हरेक महिना तिमीले
आफ्नैभित्र रातो नदी बगाएर
निरन्तर उर्वरता जन्माउनु तिम्रो भाग्य हो ।”

यी पङ्क्तिले नारी शरीरलाई सृष्टिको मूल स्रोतका रूपमा महिमा दिन्छ। कविले छाउपडी जस्ता अमानवीय प्रथाहरूलाई नारीको पीडा र दमनका प्रतीकका रूपमा देखाउँदै ती विरुद्ध प्रतिवाद गर्न प्रेरित गरेकी छिन् । उनी भन्छिन् ः

“सङ्कीर्ण प्रथाहरूलाई चुनौती दिँदै…
पीडादायी मृत्यु नभोग्नु तिम्रो अधिकार हो ।”

यहाँ कविको स्वर अधिकारपरक र आन्दोलनकारी छ। उनले नारीलाई “आवाज बलियो पार्न” र “दूषित मानसिकता बगाउन” आह्वान गरेकी छन्। कविता नारीलाई दोषभाव होइन, आत्मस्वीकृतिको चेतनामा पुग्न आग्रह गर्छ, जस्तै–

“निर्धक्क स्वीकार गर
कि म प्रकृतिस्वरूपको प्रतिनिधि हु ँ।”

यो वाक्यांशले नारी शरीर, जैविक चक्र र प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धलाई आत्मिक रूपमा स्वीकार्ने आग्रह गर्छ, जसले नारीवादको “दयमथ–उयकष्तष्खष्तथ” र “भअयाझष्लष्कm” दुवैको सङ्गम देखाउँछ ।

नारीवादी दृष्टिकोणबाट सार

यी दुवै कविताहरूले पितृसत्तात्मक मूल्य र धार्मिक अन्धविश्वासद्वारा बनाइएको नारी शरीरप्रतिको “घृणा र निषेध संस्कृति” को अन्त्यको माग गर्छन् । “रातो नदी” प्रतीकमार्फत जुनू रानाले महिनावारीलाई नारी जीवनको सृष्टिगत सौन्दर्य र ऊर्जाको चक्रका रूपमा पुनःपरिभाषित गरेकी छन्। कवितामा नारीको शरीर आत्मगौरवको विषय बनेको छ, लाजको होइन। यस अर्थमा, यी कविताहरू नेपाली नारीवादी कविताको नयाँ स्वर हुन्, जहाँ नारी केवल पीडित होइन, प्रकृति र सृष्टिको साक्षी तथा शक्ति बनिरहेकी छिन् ।

निष्कर्ष
रातो नदी–१ र रातो नदी–२ कविताहरू जैविक अनुभवको सौन्दर्यीकरणमार्फत नारीको आत्मस्वीकृति, प्रतिरोध र सृष्टिशक्तिको जयगान हुन् । जुनू रानाले महिनावारीलाई पाप होइन, प्राकृतिक नियमको रूपमा व्याख्या गरेकी छन्, जसले नेपाली नारीवादी कवितामा नयाँ चेतना, आत्मगौरव र प्रकृतिसँगको आध्यात्मिक एकता भर्ने काम गरेको छ ।