अन्तर्वार्ताः लिम्बुहरुलाई एक बनाउने आधार ‘मुन्धुम’ हो-प्रेम येक्तेन

‘एक बागी’ प्रसंगः पुरै किताबमा त धेरै प्रसंगहरू लिम्बु समुदायकै पक्षमा छ, तर त्यो लाइनलाई मात्रै किन समाइयो ?-लेखक

याक्थुङ/लिम्बुहरुको अभिभावक संगठन हो किरात याक्थुङ चुम्लुङ । याक्थुङहरुको मुद्दा र हकहितका लागि लड्ने संस्था भएतापनि कहिलेकाहीँ कियाचु विवादमा पर्ने गर्छ । विशेषगरी धार्मिक चेपुवामा पर्दै आइरहेको कियाचुले पछिल्लो समय सिरिजङ्गा लिपिबारे निकै आलोचना खेप्नु परेको थियो । भर्खरै लेखक खगेन्द्र सङ्ग्रौलाको जीवनीमा आधारित पुस्तक ‘एक बागी’ चर्चाको बाबजुद निकै विवादित बन्यो । उक्त पुस्तकमा याक्थुङहरुले ‘सिनो’ खाएको प्रसंगलाई लिएर विभिन्न व्यक्ति, बुद्धिजीवि बर्ग तथा लिम्बु संघसंस्थाहरुले विरोध गर्नेदेखि विज्ञप्ति निकाल्ने कार्य गरे । यसबारे धेरैले कियाचुको ‘एक्सन’ पर्खिरहेका थिए । हाल कियाचुको नेतृत्व सम्हालिरहेका छन् गोल्डमेडालिष्ट तथा लिम्बू विद्यार्थी मञ्चका पूर्व अध्यक्षसमेत रहेका प्रेम येक्तेन । यी विविध विषयवस्तुबारे कियाचुका अध्यक्ष येक्तेनसँग नेपाल मामिलाको लागि सीता तुम्खेवाले गरेको वार्तालाप यहाँ प्रस्तुत गरिएको छः

कियाचुको नेतृत्व गरिरहनुभएको छ, लिम्बुहरूको मुद्दामाथी के कति काम गरिरहनुभएको छ ?
अहिले लिम्बुहरूको मुल एजेन्डाहरूलाई अग्रभागमा राखेर काम अघि बढाएका छौं । ११औं महाधिवेशन पछाडि हामी निर्वाचित हुँदैगर्दा घोषणापत्रको प्रतिबद्धतामा हामी प्रतिबद्ध छौं । हाम्रो समुदायमा एकप्रकारको झन्डै फाटो जस्तै थियो । तिनीहरूलाई सच्याउदै एकीकृत भएर अगाडि बढ्नका लागि काम गर्नुपर्छ भन्ने महाधिवेशनमै तय गरेर आएका थियौं । किरात याक्थुङ चुम्लुङ स्थापना हुँदा त्यतिबेलाको समय सन्दर्भ अनुसार लिम्बु भनेर जुन ‘आइडेन्टिटी’ अगाडि सारिएको थियो, त्यसका विभिन्न आधारहरू छन् । त्यसलाई अहिलेको समुदायमा उठेको समसामयिक सन्दर्भ र वहस अनुसार लिम्बु सँगसँगै याक्थुङलाई समानन्तर रुपमा स्थापित गरेर लाने कानुनी रुपमा पनि हैसियत प्राप्त गर्नेगरी लानुपर्छ भन्ने महाधिवेशनमा पारित गरेका थियौं, जसलाई हामीले अहिले विभिन्न निकाय र अभ्यासबाट स्थापित गरिरहेका छौं । संशोधनको लागि पनि पहलमा छौं । विशेष गरेर लिम्बु/याक्थुङ दुवैको अर्थ एउटै हो भन्नेगरी सूचीकरण गर्नका लागि आदिवासी जनजाति प्रतिस्ठान ऐन अन्तर्गत हामीले यसलाई संशोधन गर्नुपर्छ र यी विषयहरु तथ्यांक विभागले दिने रिपोर्टहरूमा प्रदेश सरकारसँग गरेका कामहरू, संघीय सरकारहरूसँग गरेको अहिलेको डकुमेन्टेशनहरूलाई कानुनी प्रक्रियामा लगेर दुवै ‘टर्म’हरूलाई बराबरी लैजाने एउटा काम भयो । त्यसपछि लिम्बुहरूको लामो इतिहासमा राज्य पक्षबाट र राजनीतिक विभेद, दबाउने, अतिक्रमण गर्ने या अप्रभंशित गर्ने कुराहरू थिए, तिनीहरूलाई केन्द्रमा राखेर ‘लिबराइट’ गरेर तिब्र गतिमा काम गर्दैछौं । तत्कालै चलिरहेको मुकुम्लुङ आन्दोलन छ, यसलाई पाथीभराको रुपमा सरकारले स्थापित गर्न चाह्यो त्यसलाई हामीलाई बिस्थापित गरेर मुकुम्लुङ स्थापित गर्नका लागि निकै चरणमा सफल भइसकेका छौं । र, अहिले पनि पाथीभराकै नाममा केवलकारहरू निर्माण गर्ने काम जबरजस्ती बढाउन खोजेको छ, तिनीहरूलाई रोक्नको लागि मुकुम्लुङकै रुपमा संरक्षित कायम गर्नु एउटा काम भयो । त्यसैगरी थुप्रै नामहरू पुनस्थापित गर्ने कामहरू भए । मुख्य त याक्थुङहरूको भाषालाई प्रदेश नम्बर १ मा सरकारी कामकाजको रुपमा स्थापित गर्न सरकारलाई आवश्यक सहयोग ग¥यौं । अहिले विधेयकको रुपमा मस्यौदा बनिसकेको छ । त्यो मस्यौदा प्रदेश सरकारले पास गरिसकेपछि अनुमोदन गरेर प्रदेश संसदमा गएपछि कार्यन्वयनमा जान्छ । त्यसैगरी पाठ्यक्रम र पठनपाठनको बिषयमा पनि यसअघि कक्षा –८ सम्म बनाइसकेको छ । अब ९–१२ सम्मको लागि सरकारसँग समन्वय गरिरहेका छौं । तत्कालै काम सुरु हुँदैछ । त्यसपछि त्यसलाई विश्वविद्यालयसम्म अगाडि बढाउने गरि काम गरिरहेका छौं ।

प्रदेश १ को नामाकरणको सवालमा किरात समन्वय समिति किन मौन बस्यो ? भन्ने एउटा प्रश्न छ नि ?
प्रदेश नामाकरणको विषय पनि प्रधान विषय हो । प्रदेश नम्बर–१ लाई लिम्बुवान किरात नामाकरण हुनुपर्छ भनेर प्रभावकारी र सशक्त आन्दोलन चलेको थियो, त्यो सबैलाई थाहा छ । त्यसमा किरात समन्वय समिति किन मौन बस्यो ? भन्ने प्रश्न गर्नुभयो, खासमा मौन बसेको भने हैन । लिम्बुवान किरात हुनुपर्छ भन्नेमा आन्तरिक समन्वय गर्नुपथ्र्यो त्यो गरिएकै छ । आन्दोलनमै किन निस्कएनौं भन्ने कुरा होला ! त्यसमा चाहिँ समन्वय समितिका आफ्नै ‘क्राइट एरिया’हरू छन् । नामाकरणको विषय ‘पोलिटिकल एजेन्डा’ भयो भन्ने हिसाबले पनि यसअघि त्यति राम्रो गृहकार्य भएको थिएन होला भन्ने लाग्छ । हामी आएपछि त्यसमा प्रयास गर्‍यौं । छोटो अवधिमा त्यो आन्दोलन गर्नुपर्‍यो । त्यसको असर थोरै परेको हुन सक्ला । तर हामीले लिम्बुवान संयुक्त अन्तर संघर्ष समिति अन्तर्गत चाहिँ इतिहासलाई हेर्दा पनि किरात समन्वय समितिभित्रका संस्थाहरू आवद्ध हुनुहुन्छ, जस्तैः सुनुवार सेवा समाज, याखा चुम्मा लगायतका थुप्रै संस्थाहरू पहिलादेखि त्यो आन्दोलनमा हुनुहुन्छ । अहिले तत्काल त्यसमा झ्वाट्ट नदेखिएला तर त्यसको इतिहास हेर्न सकिन्छ । पछिल्लो समय हामीले बृहत् रुपमा जब १४ वटा जिल्लाको भूगोल बनेपछि ९ जिल्लाको भूगोलले समेट्ने गरि लिम्बुवान आन्दोलन हो र, हाम्रो प्रमुख एजेन्डा चाहिँ लिम्बुवान नै हो । जब १४ भैसकेपछी हामीले अरुको इतिहासलाई पनि स्वीकार गर्न सक्नुपर्छ भन्ने हिसाबले किरातको हिसाबले उठेको खम्बुवान क्षेत्रको आन्दोलनलाई जोड्दै लानको लागि लिम्बुवान किरात बनायौं । र, यसमा हामीले किरातको लागि लडिराख्नुभएका साथीहरूसँग पनि थुप्रै समन्वय गर्‍यौं । प्रयास पनि गर्‍यौं । छोटो आन्दोलन भएकोले त्यो जोडिन सकेन । हामीले चाहिँ जोड दिएका छौं । हामी आफैले धेरै कुरालाई ‘कनेक्ट’ गरेका छौं । मलाई लाग्यो यो एकदिन जोडिन्छ । यो जोडिन आवश्यक पनि छ ।

Advertisement

सिरीजङ्गा लिपिलाई किरात लिपि बनायो भन्ने कियाचुलाई अर्को आरोप पनि लागेको छ नि ?
यो त प्रष्ट छ । किरात लिपि हैन, किरात सिरीजङ्गा लिपि भनेर कियाचुले डकुमेन्टेशन गरेको हो । र, अहिलेसम्म हमीले अफिसियल्ली भन्ने बोल्ने किरात सिरीजङ्गा लिपि नै हो । त्यसमा चाहिँ जुन आरोप छ त्यो कुन हिसाबले आरोप लाउनुभयो, त्यो वहाँहरूको कुरा होला ! तर हामीले यसलाई किरात सिरीजङ्गा लिपि भनेर भनेका छौं । यसमा किन किरात सिरीजङ्गा लिपि बनायो भन्ने कुरा होला ! यसमा दुईवटा कुराको ऐतिहासिक पक्षहरूलाई जोड्न खोजेको हो । एउटा, जो सिरीजङ्गाले योगदान दिनुभएको छ, तुलनात्मक रुपमा हेर्दा वहाँप्रतिको सम्मान र वहाँलाई हामीले मान्ने र कियाचुले जति सिरीजङ्गाको बिषयमा सम्मान गर्ने या वहाँको लागि विभिन्न कुराहरू स्थापित गर्ने अरु संस्था र व्यक्ति अलि कमै छन् होला जस्तो लाग्छ मलाई । किरात लिपि भन्ने त प्रमाणित नहुने आरोप मात्रै हो । तथ्यले पनि देखाउदैन । र, किरात सिरिजङ्गा लिपिको नाम राख्दा सिरिजङ्गाको सम्मानको कुरा गरिहाले त्यसपछि यो लिपिको ब्यापकतालाई हामीले सम्पूर्ण किरात समुदायमा पुर्‍याउन सकियो भने यसले सिरिजङ्गाकै ईतिहास, र योगदान बृहत भएर जाने हो । धेरै ठाउँमा पुग्ने हो । सिरिजङ्गा लिपि लिम्बुको मात्रै हो, अरुलाई किन दिइयो भन्ने पनि छ । लिपि भन्ने चिज एउटा व्यक्तिको पेवा भनेर राख्नु साह्रै उपयुुक्त हुन्न । त्यसैले यो लिम्बु बाहेक अरु समुदायले पनि चलाउनुलाई चाहिँ महत्वपूर्ण उपलब्धिको रुपमा लिनुपर्छ । र, त्यसरी लिने क्रममा हामीले यो लिम्बु बाहेक अरु समुदाय राई, याखा, सुनारले चलाउने मात्रै नभई अंग्रेजी बोल्नेहरूले पनि चलाए त झनै राम्रो नि ! कियाचुको आधिकारिक कुरा किरात सिरिजङ्गा लिपि हो ।

अर्को प्रसंगमा जाउः लेखक खगेन्द्र संग्रौलाको जीवनी पुस्तक ‘एक बागी’मा लिम्बुले सिनो खाएको प्रसंग उल्लेख गरिएको छ । जसको सर्वाधिक बिरोध पनि भयो । यसबारे कियाचु परिवार र प्रकाशक, लेखक तथा संग्रौलासँग बसेर छलफल गरेको थियो। छलफलमा केके कुरा भए ? बताइदिनोस् न !
कियाचु लिम्बुहरूको साझा संस्था भएको हुँदा लिम्बुसँग जोडिएर आएका गम्भीर सरोकारहरूमा बेवास्ता गर्न र बेखबर भएर बस्न मिल्दैन । सामाजिक संजालहरूमा यसबारे यत्रतत्र रुपमा आउन थालेपछि यसबारे पहल गर्नुपर्छ भन्ने हिसाबले लेखक उज्वल प्रसाईं, बिषयबस्तुका स्रोत खगेन्द्र संग्रौला, र प्रकाशक संगीतसँंग बसेर कुरा ग¥यौं । बसाईमा हामीले हाम्रो समुदायसँग उठेका ‘कर्नसन’का कुराहरू राख्यौं । वहाँहरूबाट पनि आआफ्नो कुरा राख्ने काम भयो । त्यो बसाईले निर्माण गरेको प्रगतिको रुपमा चाहिँ खगेन्द्र संग्रौलाजीले आफ्नो स्पष्टीकरणको रुपमा यथार्थ के हो भनेर सिलापत्रमा लेखिसक्नुभएको छ । त्यसमा खास कुरा लेखकको दाबी चाहिँ मुख्य स्रोत खगेन्द्र संग्रौलाले लेख्नुभएको विभिन्न कृतिहरू जो नवयुगमा प्रकाशित थिए, त्यसको आधारमा लेखिएको कुरा गर्नुभएको थियो । त्यसमा हामीले तुलना गर्न पायौं । लेखकले अलिकति सरलीकृत गर्दा कमजोरी भएको पाइन्छ । त्यसमा सिनो भन्ने शब्दलाई जसरी प्रयोग गरिएको छ, त्यो मिस्टेक हो । त्यहाँ जसरी गाई, भैंसी, गोरूहरूको सन्दर्भ जोडिएको छ, तिनीहरू चाहिँ गलतै हो भन्ने कुरा आयो । खगेन्द्र संग्रौला आफैले लेख्दा पनि बाघको आक्रमणबाट घाइते भएको भेडाको मासुसँगको प्रसंग वहाँले जोड्नुभएको छ । त्यो अलिक बढी भएको कुरा हामीले ‘सेन्सलाइज’ गराएका छौं । ‘यो कुरा बिग्रिएछ, स्रोतको हिसाबले लिएको कुरा देखिएन, त्यसले हाम्रो समुदायको आत्मसम्मानमा चोट पु¥याएको महसुस भएको छ । तपाइँ एउटा जिम्मेवार लेखक, त्यो समुदायको लागि फ्रन्ट लाइनमा रहेर लेखिरहने लेखक पनि हो । त्यसकारण तपाइँ बुझ्नुहुन्छ, उनीहरूलाई कसरी चित्त बुझाउने त्यो प्रक्रियामा तपाइँहरू जानुपर्छ ।’ भनेका छौं । पहिलो चरणमा खगेन्द्र आफैले राम्ररी नै बुझ्नुभयो र म यसबारे लेख्छु भन्नुभयो र वहाँले लेख्नु पनि भयो । अब लेखकबाट पनि केही आउँछ भनेर हामीले पर्खाइमा छौं । वहाँले केही महसुस गर्नुभएको छ र वहाँको पनि आफ्नो केही तर्क छ । जस्तैः पुरै किताबमा त मैले धेरै कुराहरू उठाएको छु । जुन समुदायले अहिले गलत म्यासेज गयो भनेर लाइनहरू पिक्अप् गर्नुभयो, त्योभन्दा अरु धेरै प्रसंगहरू वहाँहरूको पक्षमा छ । तर त्यो लाइनलाई मात्रै किन समाउनुभयो ? भन्ने गुनासो पनि राख्नुभयो । त्यसो त किताबमा जति नै ठूलो म्यासेज भएता पनि एकथोपा बिषले भाँडोमा भएको पुरै दूधलाई बिषमा परिणत गरिदिन्छ, खान नहुने हुन सक्छ । एउटा राम्रो कृति पनि त्यसरी सानो कुराले गर्दा धेरै कुरा बिग्रन सक्छ भन्ने हिसाबले हामीले सचेत गराएका छौं । अब आउँछ भन्ने छ, र आवश्यक परे जुन समुदायसँग हामीले काम गर्न खोज्यौं, केही सिर्जना गर्न खोज्यौं त्यही समुदाययलाई चोट पुग्छ भने त्यो काम हामीले गर्नु हुँदैन, त्यसमा बिबेक पु¥याउनुपर्छ भन्ने कुरामा वहाँहरू तीनै पक्षको सहमति छ । त्यो हिसाबले अब लेखक, प्रकाशक र स्रोत सबैबाट त्यो कुरा आउँछ भन्ने हाम्रो विश्वास छ । त्यो वातावरण बनेको छ । त्यसका लागि विभिन्न संस्थागत र व्यक्तिगत हिसाबले धारणाहरू निर्माण गर्ने र त्यसको आधारमा के ठिक के बेठिक भन्ने कुरा पनि अहिले चलि नै रहेको छ । तर हाम्रो भूमिका चाहिँ हामीले राखेका छौं जसअनुसार एउटा निकासमा जान्छ भन्ने हाम्रो विश्वास छ । त्यसमा हामी जो समुदायले पीडाको फिल गरेका छौं । वहाँहरूले पनि भएको भन्दा धेरै कुराहरूमा बढी आक्रोशित हुनुभन्दा पनि यसलाई ब्यालेन्समा राखेर सहि कुरा चाहिँ आएको छ । लगभग निस्किसकेको छ । त्यो सही कुरा जतिलाई हामीले स्वीकारेर जानुपर्छ र गलत कुरालाई सच्याएर जानको लागि हाम्रो पहल रहन्छ । र त्यो आगामी दिनमा यस्तो हुनुहुँदैन भनेर कुरा गरेका छौं ।

आउने संस्करणमा सच्याउने जुन खगेन्द्र संग्रौलाको स्पष्टीकरण छ, तर पहिलो संस्करण जहाँ–जहाँ पुग्यो त्यो त्यहि रुपमा नै दस्तावेजको रुपमा रहन्छ भन्ने याक्थुङ समुदायको चिन्ता छ नि ?
लेखकले आफ्नो आधारहरू दाबी गर्न सक्नुहुन्छ । गलत कुरा यो भन्ने लगभग आम समुदायमा ‘रिफ्लेक्सन’ आइसक्यो । तथ्य कुरा आइसक्यो । लेखकले जुन अगाडिका स्रोतका कुरा गर्नुभएको छ, त्यसमा पनि भेँडाबाहेकको प्रसंग छैन भनेपछि प्रष्ट कुरा आइसक्यो । समुदायमा त्यो बेला भएका कुरा तथ्यको रुपमा रहेको छ । त्यो तथ्य शोषण कसरी गरिन्थ्यो भन्ने उदाहरण पनि हो । अहिले आफ्नो परिवारलाई उच्च वर्गको पेश गर्न त्यसलाई एउटा केस प्रस्तुत गरेको भन्ने आरोप पनि छ । यदि त्यही नै भए पनि वहाँहरूले शोषण त गर्नुभको रैछ नि त समुदायमा । गरिबलाई शोषण त गरेकै रैछ । एउटा रैथाने समुदायमा नयाँ समुदाय पसेर त्यसरी शोषण गर्दा रहेछन् । त्यस्तो थियो भन्ने कुरालाई त हामीले हाम्रो आन्दोलनलाई सफल पार्ने तथ्यको रुपमा लिनुपर्छ । जुन श्रोतले नदिएको प्रशंग बाहिरको कुरा लेख्नुभएको छ । सिनो खाने थिति अनुसार लिम्बुहरूले हजुरिया सेवा गरेर बस्ने प्रसंग गलत सन्सेश हो । त्यही कुरामा लेखकले आफ्नो कुरालाई सच्याउनुपर्छ भन्ने नै हो । अब पहिलो संस्करण र सम्पादित संस्करणको सन्दर्भमा ‘सम्पादित संस्करण आउनै नसक्ला नि त ! आएन भने त त्यो आम समुदायलाई छलेको हुने भयो’ भनेर हामीले भनेका छौं । दोस्रो संस्करण आएको खण्डमा सच्चिएरै आउछ अवश्य । नसच्ची आयो भने त यसले अर्कै स्थिति सिर्जना गर्छ । सामाजिक द्वेष फैलाउने र सामाजिक द्वन्द चर्किने स्थिति आउँछ । तर, अहिलेको अवस्थामा भने प्राज्ञिक लेखनहरुमा चाहिँ कति कुराहरू दोस्रो संस्करणमा सच्याइन्छ, त्यही अनुसारको वहाँहरूले कुरा गर्नुभएको छ । कतिपय पुस्तकहरू गैसकेपनि तत्कालै त्यहीँ पनि उपाय छ नि छ न त ! तर पछिल्लो ‘राइटिङ’हरूले काट्न चाहिँ काट्छ है । लेखक आफैले पनि हिजो मैले लेखेको कुरा गलत प्रस्तुत गरेछु, त्यो कुरा म सच्याएर लेख्छु भन्दा थुप्रै ‘फाइन्डिङ्स’हरू पनि अनुसन्धानकै क्रममा पनि हुन्छ । तर त्यसो हुँदा पनि आम समुदायलाई चाहिँ तत्कालको ‘हिम्युलिएसन फिलिङ’ भयो त्यसको समाधान तत्कालै चाहियो नि त ! त्यसैले तत्कालको लागि चाहिँ लेखक या प्रकाशकले के कुरा चाहिँ महसुस गर्नुपर्छ भने, जुन कुरा गल्ती भयो, त्यो गल्ती भएको कुरालाइ गरें है भनेर हिचकिचाउनुहुन्छ जस्तो मलाई लाग्दैन । हुँदैन पनि । र हामीले पनि नभए भौतिक रुपमै उत्रन्छौं भन्ने हिसाबले पनि जानू हुँदैन । यो सच्चिनुपर्छ । वहाँहरूले कसो गर्दा शान्तिपूर्वक वातावरण सिर्जना गर्न सकिन्छ, त्यसका लागि तयार छौं भन्नुभएको छ ।

कियाचुको तपाइँ सातौं अध्यक्ष हुनुहुन्छ । यश अघिको नेतृत्वभन्दा फरक काम गरिहेको छु भन्ने लाग्छ तपाईंलाई ?
त्यो चाहिँ तपाइँहरूले भन्नुपर्ने होला जस्तो लाग्छ, फरक गर्‍यौं कि गरेनौं भन्ने कुरा चाहिँ । मैले चाहिँ नयाँ मुद्दा लिएर नयाँ ‘पिकअप’ गरेर गर्नुपर्ने खासै केही गरेको छुइनँ । कार्यक्रमहरूको डिजाइन चाहिँ गरेका छौं । आधार त पुरानै हो त्यसलाई शशक्त रुपमा अगाडि लाने हो । मलाई नयाँ गर्नुपर्ने छ जस्तो लाग्दैन । पुरानै एजेन्डाहरू ‘स्ट्रङ्’ छन् । तिनीहरूलाई सशक्त बनाएर लानु छ । अर्को कुरा हामीसँग कतिपय लिमिटेशन छ । लिमिटेशनको कारण ‘ओभर एक्स्पेक्टेड’ हुन आवश्यक हुन्छ कि हुन्न तर ग्राउन्डमा काम गर्नुपर्ने हुन्छ जस्तो लाग्छ । र, निर्वाचित भएपछि हामी धेरैजसो फिल्डमै छौं । ‘अफिसियल म्यानेजमेन्ट’ एउटा पाटो हो, यो भन्दा अगाडिको नेतृत्वले निकै राम्ररी स्थापित गर्नुभएको छ । आदिवासी संस्थाहरूमा नेपालको एउटा राम्रो संस्थाको रुपमा स्थापित भएको छ । मुद्धाहरु स्थापित भए, संगठनहरू बने तर गाउँमा त्यही कुराहरूको स्पष्टता नहुँदा भ्रम सिर्जना हुने, समाजमा विभाजन आउने अनि विवादहरू धेरै हुने हुन्छ । हाम्रो कार्यकालमा त्यसलाई निमिट्यान्न पारेर सक्यौं भने हाम्रो कार्यकालले महत्व राख्छ भन्ने लागेको छ ।

प्रश्न यहिँनेर आउँछ कि, लिम्बुहरूमा धार्मिक विवाद छ । यसअघिका नेतृत्व घरिघरि यस्ता विवादमा मुछिने गर्थ्यो । यसमा एकताका लागि कियाचुले कस्तो भूमिका खेल्छ र खेल्नुपर्छ जस्तो लाग्छ ?
जुनबेला कियाचु स्थापित भयो, त्योबेलाको बिषयबस्तु अनुसार हाम्रो पहिचानलाई कसरी स्थापित गर्ने भन्ने सन्दर्भमा ‘लिम्बु’ भनेर स्थापित गरेर लग्यो । ३४ बर्षसम्म आइपुग्दा अब ‘डिस्कोर्स’मा लिम्बु भन्नाले जुन किसिमको ‘अनरशिप’ दिन्छ, त्योसँगै अब आफ्नै जिब्रोले उच्चारण गर्ने याक्थुङलाई पनि स्थापित गर्ने भन्ने हो । अहिले म अध्यक्ष हुँदा यो टीमले लिम्बु र याक्थुङलाई कानुनी रुपमा स्थापित गर्न सक्यौं भने यो महत्वपूर्ण र नयाँ हुन्छ । र यसले चाहिँ एक ठाउँमा ल्याउन सहज गराउछ भन्ने लाग्छ । किनकी अहिलेसम्म हाम्रो समुदाय लिम्बु र याक्थुङ मै बाझिरहेको छ । कुरा चाहिँ एउटै हो । याक्थुङ र लिम्बु एउटै हो भन्ने कुरालाई हामीले थुप्रै ठाँउ प्रस्तुत पनि गरिसकेका छौं । कानुनी रुपमा पनि एउटै हो भन्ने ‘इन्स्योर’ गर्नुपर्ने भएकोले यो टिमले दस्तावेजीकरणको रुपमा काम गर्न लागि परेको छ । यसलाई दस्तावेजीकरण गरेको खण्डमा हाम्रो कार्यकालको महत्वपूर्ण काम रहनेछ । सरकारी सबै निकायहरूसँग हामीले काम गर्दा महत्वपूर्ण डकुमेन्टेसनहरूमा सरकार पक्षको र हाम्रो पक्षको पनि र कानुनी रुपमा स्थापित गर्ने भन्ने छ । एक बनाउने यो पनि अर्को पाटो हो । धर्मको कुरामा कियाचुले सबै लिम्बुमा एकताको सन्देश आओस् भनेर किरात धर्म अफिसियल रुपमा लेखाउदै आयो र लेखाउनुपर्छ भनेर आह्वान गर्‍यो । जसरी याक्थुङको कुरा समुदायमा आए जस्तै गरी धर्ममा पनि किरात सँगसँगै अरु धार्मिक आस्थाका कुरा पनि आए । क्रिश्चियन मान्ने लिम्बु पनि छन्, कतिले साहिबाबा मान्लान् । कतिले आफूलाई युमा भनेर लाग्नुभाछ । यसमा हामीले आधारभूत रुपमा काम गरिरहेको हो । यो ११ औं महाधिवेशनको महत्वपूर्ण निर्णय पनि हो । यो ‘डिस्कोर्स’ निकै बर्ष चल्यो तर चुम्लुङले यसमा अगाडि छिर्न चाहेन । किरात धर्म भनेर अगाडि लग्यो । यसमा अर्को भ्रम के छ भने किरात भन्ने बित्तिकै कारुम्बा चाहिँ टाउको हो भन्ने छ । तर त्यो हैन । कियाचुले किरात धर्म भनेको त हामी परम्परागत रूपमा जुन कुरा लिम्बुहरूले गरेर ल्याए, त्यही कुरालाई नामाकरण गर्ने क्रममा ‘किरात’ भनेर गरिएको थियो । अहिले हाम्रो मुन्धुम चाहिँ सेन्टर हो । मुन्धुमलाई आधार मानेर धार्मिक आस्थालाई पालना गर्दै लिम्बु भित्र धार्मिक सहिष्णुतालाई कायम राखेर लैजानुपर्छ भन्ने गरिको एउटा आधार बनाएर लगेका छौं । मुन्धुम हैन, बाइबल चाहिँ मुख्य आधार हो भनेर आएमा चाहिँ स्वीकार गर्न सकिँदैन है भनेर भनेका छौं । किरातभित्र विभिन्न आआफ्नै अभ्यासहरू छन् । जस्तै, युमा साम्यो, पछि थेबा आउन सक्ला तर मुन्धुमकै आधारमा भएर आएको छ भने, त्यसमा हामी ‘लिबरल’ भएर जाने हो । ११ औं महाधिवेशनपछि धार्मिक विवाद अलिक साम्य भएको हो कि जस्तो लाग्छ । ‘रिजिट’ हुनुहुँदैन, लिम्बु भित्रको धर्म निरपेक्षता हुनुपर्छ भन्ने छ । राज्य धर्म निरपेक्षता बनाउने, लिम्बुको संस्था कियाचु धर्म निरपेक्ष हुनुपर्छ भनेर लडाइँ गर्ने अनि आफ्नो समुदायमा चाहिँ धर्म निरपेक्षता नमान्ने ? यो सैद्धान्तिक कुरामा हामी स्पष्ट हुनुपर्छ । धर्मनिरपेक्षता व्यक्तिगत स्वतन्त्रतासँग निर्भर रहन्छ ।

बाँकी योजनाहरू केही छन् ?
कियाचुको कार्य दुई किसिमका छन् । पहिलो नियमित कार्यक्रम गर्छौं, जुन कियाचु लिम्बुको साझा संस्था भएको हुँदा नगरी हुँदैन । जस्तै, विभिन्न चाडहरूलाई पुनःस्थापित गरि फ्रेममा लानु छ । जस्तै चासोक तङ्नाम स्थापित भयो । कक्फेक्वा तङ्नाम, येले तङ्बे स्थापित गर्नुछ । अर्को धार्मिक रुपमा स्पाष्टता पार्ने कुरा । बाँकी चाहिँ ‘प्रोग्रामिङ’का कुरा चाहिँ नयाँ हुन सक्छ । जनयुद्ध, संघीयताको नयाँ संरचना र कोभिडको कारण बीचमा हाम्रो संगठन कमजोर भइरहेको थियो । अहिले हाम्रो मुख्य उदेश्य भनेकै संगठन मजबुद बनाउने र सैद्धान्तिक कुरा फिल्डमा पुर्‍याउने रहेको छ । संगठन र सैद्धान्तिक कामसँगै अनुसन्धानात्मक काम पनि गर्ने कि भन्नेतर्फ लागेका छौं । भाषाको ‘रिभाइभ’ र नामाकरणको बारेमा पनि काम गरौं भन्ने छ । नयाँ चाहिँ त्यस्तो केही छैन ।